Müfessir kelimesini açıklamadan önce onun hangi kelimeden türediğine değinmekte fayda vardır. Müfessir kelimesi fesera fiilinden türemiştir. Fesera kelimesi ise  "bir şeyi açıklamak, beyan etmek" anlama gelmektedir. Doktorların, gelen hastaları tedavi etmek maksadıyla bevlettikleri küçük tüpleri inceleyerek hastalıkları üzerine tespitler yapmasına tefsir denilmektedir. İşte islami ilimlerde bu açıklamayı yapan kişiye "müfessir" denilmektedir. Müfessir tıpkı doktorun yaptığı incelemeye benzer ayetleri yakından inceleyerek onları yorumlayan kimsedir.

       İslam dininde ilk müfessir Hz. Peygamber'dir. Kur'an, Hz. Peygamber'e bu payeyi vermektedir.(Nahl/44, Haşr/9) Ulema Hz. Peygamber'in Kur'an'ı tefsir etmesi noktasında iki görüşe sahiptir. İlk görüşe göre Hz. Peygamber'in tüm ayetleri açıkladığını ileri sürmüşlerdir. İbn Teymiye bu görüş üzerinde karar kılmaktadır. Sahabeden bu anlayışı destekleyecek mahiyette rivayetler de mevcuttur. Ubey b. Kab: "Kur'an'ın hiçbir ayeti yoktur ki nerede indiğini bilmiyor olayım." demiştir. Diğer görüşe göre ise Hz. Peygamber anlaşılmayan bir kısım ayetleri açıkladığını dile getirmiştir. Bu görüş de Hz. Aişe'ye izafe edilmektedir. 

      Kur'an, Hz. Peygamber vefat ettikten sonra onun öğrencileri olan sahabeler tarafından açıklanmıştır. Onlar gerek peygamberden duyduklarını gerekse kendi ictihadlarını dile getirerek Kur'an'ın açıklanmasına katkı sunmuşlardır. Ulema onların açıklamalarıyla Hz Peygamber'in açıklamalarını ayırmak için hadis usulünde merfu- maktu ayrımına gitmişlerdir. Merfu hadislerin dinde otorite olduğuna icma etmişlerdir. Ancak sahabenin ictihadlarına gelince yanlış ihtimalini de göz önünde bulundurarak tüm rivayetler açısından herhangi bir sorun olmadığında ve ayetlere muğayir bir durum meydana gelmediğinde bu rivayetlerin de bağlayıcı olduğunu ileri sürülmüştür.

       Hz Peygamber'den sonraki devirde iki anlayış tezahür etmiştir. Biri "Kur'an'ı olduğu gibi anlamalıyız, onu hiçbir şekilde yorumlamamalıyız" diyen görüştür. Bu anlayışa sahip olan ulema ayetlerin zahiri üzere okunmasını savunmuştur. Bu görüşe refarans olan en önemli hadis ise "Kim Kur'an'ı kendi reyi ile tefsir ederse isabet etse de hata etmiştir." ifadesini ileri sürmüşlerdir. Diğer görüşe göre ise Hz. Peygamber'in " Kim benden bir şey duyarsa onu nakletsin, Sizin en hayırlınız Kur'an'ı öğrenen ve öğretenlerinizdir." hadislerini referans alarak Kur'an'ın açıklanmasını istemişlerdir. Ayrıca bu görüşe sahip olanlar ilk görüşün refarans aldığı hadis için, Hz Peygamber'in keyfi yorumlamanın önüne geçmek maksadıyla bu şekilde ifade kullandığını ileri sürmüşlerdir.  Bu hadis hakkında İbn Atıyye Arap şiirini, lügatını, hadis malzemesini, sahabenin beyanlarını, siyer bilgisini bilen kimselerin Kur'an'ı yorumlayabileceğini savunmuştur.

       Müfessirler Kur'an'ı yorumlarken ilk olarak rivayet malzemesini aktarmakla başlamış daha sonra kendi dönemine, yaşadığı coğrafyaya, bilgisine, görgüsüne göre ayetleri yorumlamıştır. En son olarak da "Bu ayetten benim anladığım budur maksadını en iyi bilen Allah'tır." diyerek ayetin yorumunu sonlandırmışlardır. Ulemanın genelini baz alarak ifade edersek hiçbir zaman tektipçi bir anlayış olmamış, tefsirlerinde bir ayetin altında birçok görüşe yer vermişlerdir. Bu sebeple yanılabilme ihtimallerini göz önünde tutarak açıklama getirmişlerdir.

       Sonuç olarak şunu ifade etmek gerekir ki müfessir her zaman haklı değildir. Zira benim her konuştuğum doğrudur demek haşa ben gökyüzüne çıktım bu ayetin yorumunu Allah'tan öğrendim demek gibidir. Allah'ın muradını biliyorum demek Allah adına konuşmak anlamına gelmektedir. Onun için ulema tefsir ve tevil ayrımına gitmişlerdir. Çünkü tefsir direk murad-ı ilahi tarafından konuşmakla eş değer olduğundan kendilerinin tevil yaptıklarını ifade etmişlerdir. 

Gökberk Eriş, Öğrenci No: 22912719, Yüksek Lisans (Güz)

Müfessir her zaman haklı mıdır?

            Lügat manası itibarıyla; açıklamak, beyan etmek, izhar etmek manalarına gelen  فسر  kökünün  تفعيل  sîgasından türeyen müfessir kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’i açıklayan, yorumlayan kimse anlamına gelmektedir. Tefsir kelimesi Kur’an-ı Kerîm’de bir yerde geçer (el-Furkān 25/33). Müfessir kelimesinin ilk defa ne zaman kullanıldığı yolunda açık bilgi olmasa da Taberî gibi nisbeten müteahhir bir müfessirin Kur’an’ı açıklayanlar için bu kelimeye yer vermesi daha öncesinde de kullanıldığının işareti olarak kabul edilebilir. İbn Mes‘ûd’un Abdullah b. Abbas için zikrettiği tercümânü’l-Kur’ân ifadesi büyük ihtimalle “müfessir” anlamına gelmektedir. Kaynaklarda müfessir yerine “ehlü’t-tefsîr, ashâbü’t-tefsîr, ehlü’t-te’vîl, ashâbü’t-te’vîl” tabirleri de kullanılmıştır.

Bilindiği üzere Kuran-ı Kerim bir hitab olarak 610 yılının Ramazan ayının Kadir gecesi Hz. peygambere nazil olmaya başladı ve 23 yıllık bir süre zarfı boyunca tencimen nâzil oldu. Kuran-ı Kerim’i her ne kadar kitab olarak tavsif etsek de bizim kitab okuma alışkanlıklarımız göz önünde bulundurularak mushaflaştırılmış bir kitab ile karşı karşıya değiliz. Çünkü Kuran-ı Kerimîn ayetleri, Hz. peygamberin yaşadığı bölgede vuku bulan hadiselere mukabil nazil olmuştur ancak hangi hadiseye mukabil olarak, nerede, ne zaman nazil olduğuna dair bağlam bilgisini bize sunmaz. Dolayısıyla bu vechile Kuran-ı Kerim’i kitabtan ziyade hitab olarak tavsif etmenin daha isabetli olacağı kanaatindeyiz.

Sahabe Kuran-ı Kerim’i Hz. peygamberden işitiyor ve ondan öğreniyorlardı. Zaten bizatihi bu hitabın muhatabı idiler ve Kuran ayetlerini işittiklerinde çoğu zaman bir anlama sorunuyla karşılaşmıyorlardı çünkü o bağlamın içinde yaşıyorlardı ve nüzul ortamının doğrudan tanıkları idiler. Bir anlama sorunu yaşandığında da Hz. peygambere danışma imkanları vardı. Ne zaman ki Hz. peygamber dar-ı bekaya irtihal eyledi ve vahiy kapısı kapandı, işte o zaman anlama sorunu, dolayısıyla da tefsir faaliyetleri başladı.

Bu anlama sorunu sahabe nesli arasında oldukça sınırlı bir alanda kaldı, büyük ve keskin ihtilaflar yaşanmadı, tabiun ve tebei tabiun dönemlerinde ise anlama sorunu gittikçe büyüdü ve ihtilaflar arttı. Tefsir faaliyetinin meseleleri genişledi, daha fazla ehemmiyet kesbetti. İşte tam bu noktada kimin tefsirinin daha muteber ve isabetli olduğu tartışmaları başladı. Hz. peygamber vahyin mübelliği ve mübeyyini olması hasebiyle tabii ki tefsirdeki konumu da özel idi. Sahabe’nin tefsirdeki konumunu düşünecek olursak onları da ehemmiyet ve bağlayıcılık bakımından Hz. peygamberden sonra ikinci sıraya yerleştirmemiz mümkündür çünkü onlar bizatihi nüzul ortamında yaşamış, ayetlerin sebebi nüzulüne tabii olarak vakıf olan kimselerdi. Yani bağlam bilgisine kendilerinden sonra gelecek nesillere kıyasla en hakim kimselerdiler. Tabiun ve tebei tabiun nesillerine gelecek olursak onlar için Kuran artık, tıpkı bizim için de olduğu gibi, iki kapak arasında duran ve anlaşılması gereken bir şeydi.

Sahabe sonrası nesiller için Kuranı anlamak artık eldeki rivayet malzemesini kullanarak belli tefsir usullerine uyarak icra edilecek bir faaliyetti, işte bu tarz bir faaliyette müfessirin de bir beşer olduğunu ve hata yapma, isabetsiz yorum yapma, yanlış anlama gibi beşerî hususiyetleri olduğunu her zaman için göz önünde bulundurmalı ve her müfessire eleştirel ve ihtiyatlı yaklaşmak gerekir. Nihayetinde müfessirlerin yaptıkları tefsirler bizatihi Allah’ın muradı budur anlamına gelmez, tefsir sadedinde yazılıp çizilenler o kimsenin Kuran’dan anladığı kadardır.

Kaynakça:

Ahmet Nedim Serinsu - Kuran Nedir?

Hâlis Albayrak - Kur’an’ın Bütünlüğü Üzerine

İsmail Cerrahoğlu - Tefsir Usûlü 

Mehmet Akif Koç - Kur'an İlimleri ve Tefsir Tarihi  

DİA - TEFSİR Maddesi