Muharrem Metin Özbek

23912711

Tefsir Yüksek Lisans, Hadis Eserlerinde Tefsir Rivayetleri II Dersi

İmam Buhârî Hazretlerini Bir Müfessir Olarak Anlatır mısın?

      Buhârî ile başlayan musannef eserlerde tefsir bölümü oluşturma usulü III. asrın diğer bazı müelliflerince de sürdürülmüş, Tirmizi ve Nesâî de eserlerinde diğer bölümleri gibi kapsamlı bir niteliğe sahip tefsir kitapları oluşturmuşlardır. Müslim ise eserinde küçük çaplı bir bölüm ayırmıştır. Hadis eserlerinde Kur’an’a dair bölümlerin mevcudiyeti aslında daha öncesinde de görülmektedir. Özellikle fadâilu’l-Kur’an başlığını taşıyan bölümler tefsir bölümlerinin ihdasından önce mevcut olduğu gibi sonrasında da varlığını sürdürmüştür.            

     Hadis eserlerindeki tefsir bölümlerinin aynı dönemdeki tefsir eserleriyle içerik ve tefsir anlayışı bakımından aralarında ciddi farklılıkların bulunması ve her iki faaliyetin ortaya çıkışı ve gelişiminin farklı tarihî süreçlere tabi olması dolayısıyla; Buhârî’nin Sahîh-i Buhârî’de oluşturduğu tefsir bölümü ve diğer hadisçilerin bu meyandaki uygulamaları tefsir faaliyetinin bir parçası olmaktan ziyade tasnif kaygısıyla oluşturulduğu ifade edilebilir.

     Sahîhu’l-Buhârî’nin tefsir bölümünde yer alan rivayetlerin çoğunluğu doğrudan ayetleri izah etmekten çok ayet ya da sure hakkında bilgiler sunmaktadır. Doğrudan ayetleri izah eden ve esbâb-ı nüzûl bilgisi veren az sayıdaki haberin yanı sıra daha çok ayetin indiği ortamı tasvir eden, ayet ve surelerin faziletlerinden bahseden, ayetle ilgili herhangi bir olayı aktaran ya da ayetle aynı ya da benzer bir ifade içeren rivayetler zikredilmektedir. Buhârî’nin tefsir rivayetlerinin çok büyük bir çoğunluğu sahabe ve tabiûn sözlerinden oluşmaktadır.

     Rivayetlerdeki lafızları garîbu’l-Kur’ân ile ilişkilendirerek açıklaması, rivayetlerin ihtiva ettikleri mana/hüküm/hikmeti bâb başlığında yansıtması, ayetleri (kısmen veya bütün halinde) tefsirleriyle beraber nakletmesi nedeniyle Buhârî’nin, rivayet ve ayetleri genellikle şerhleri ve tefsirleriyle beraber kaydettiği ifade edilebilir. Bâb başlıkları; rivayetleri yorumlamasına ve cem’ etmesine, filolojik tahlillere yer vermesine ve kendi tercihlerini ortaya koymasına imkan tanımıştır.

     Buhârî’nin el-Câmi‘u’s-Sahîh adlı eserinde tefsir bilgisi en çok Bed’ü’l- Vahy, Enbiyâ, Tefsîr ve Fedâilü’l-Kur’ân kitaplarında yoğundur. Bed’ü’l-Vahy bölümünde vahyin başlangıcı, çeşitleri, keyfiyeti, geliş şekilleri, ilk vahiy, fetret süreci ve az sayıda ayet tefsirlerine dair bilgiler bulunmaktadır. Kitâbu’l-Enbiyâ bölümünde peygamber kıssalarının bilgisi, tefsiri veya te’vili rivayetler vasıtasıyla zikredilmektedir. Kitâbu’t-Tefsîr bölümünün mevzû olarak tefsir ilminin verilerini içermesi, ilmin müşkil, mücmel, mübhem, muğlak, garîb vb. verileri işlemesi nedeniyle ayetlerin anlaşılmasına katkı sağlamaktadır. Fedâilü’l- Kur’ân bölümü Kur’an’ın nüzulü, kâtipleri, cem‘i, istinsahı, çeşitli surelerin faziletleri gibi konularda tefsir usul ve tarihine katkılar sağlamaktadır. 

     Buhârî’nin hadis tasnifi ve rivayeti için telif edilmiş bir kitabındaki uygulamalarında geleneksel kalıpları zorladığı, bilgiyi çevreleyen, yoruma yer bırakmayan şablonunu fazla dikkate almadığı görülmektedir. Buhârî, bu tür eserlerin geleneksel yapısını aşma çabasını; tercemelerde kelime izahlarına değinmesi ve tefsir rivayetlerine senetsiz olarak yer vermesi, rivayet seçimi ve tertibi ile ortaya koymaktadır.         

     Buhârî’nin asıl metnine alamayıp, tefsir rivayetlerini genellikle tercemelerde ve senetsiz olarak ‘muallak’ (المعلّق) (Senedinin müellif tarafındaki kısmından bir veya daha çok râvisi zikredilmeyen hadis anlamında terim) naklettiği tefsir rivayetlerinin dönemindeki tefsir eserlerinde senedli olarak yer alması ya da asıl metninde merfu yahut mevkuf olarak zikrettiği bir haberin, Abdurrezzak’ın Tefsîr’inde başka bir kanaldan maktu olarak nakledilmesi, tefsirin kendine özgü nakil yolları olduğunu düşündürmektedir.

     Buhârî ile Hz. Peygamber arasında yerine göre üç ila dokuz arasında ravîler (Hz. Peygamber, Sahabe, Tâbiîn, Tebeu’t- Tâbiîn ve Buhârî şeklinde) mevcuttur. Buhârî’nin kitabı Sahîhu’l Buhârî’de yaklaşık 8500 rivayet mevcuttur. Bunlardan 1341 tanesi ‘muallaktır’. Yani doğrudan Hz. Peygambere veya İbn Abbas yoluyla Hz. Peygamber’e irtibatlandırılmaktadır. Fuad Sezgin Buhârî’nin muallak şekilde rivayet nakletmesinin bir gerekçesi olarak vicâde (وِجادَة) yöntemi (ölen bir muhaddisin kitabının sonradan çocuklarından bulunarak kendi eserine dahil edilmesi yöntemi), yani bir hadis kitabının müellifinden doğrudan ders alınmadan bu şekilde aktarma usulü olduğunu ifade etmektedir. 

     İbn Hacer (ö.852) (تَغْليقُ التَّعْليق) kitabında Sahîhu’l Buhârî’de zikredilen muallak hadislerin aslında isnadlarının olduğunu ve o şekilde nakledilmesinin sahihliğine halel getirmeyeceğini ifade etmektedir. O dönemde bu şekilde bir hareket tarzı aslında cesaret isteyen bir yaklaşım olarak kabul edilebilir. Buhârî Bab Başlıkları altında fıkhî mesajlar vermek niyetindedir ve bu konuda da iddialıdır. Hadis tasnif hareketinin o dönemde mevcut olan entelektüel çaba içerisinde dinî hükümleri nakle dayandırma kararlılığı ile motive olduğu yadsınamaz.